Xây dựng đường sắt Nhật Bản: hợp sức công - tư tạo kỳ tích

Nhật Bản có một trong những hệ thống đường sắt hiện đại nhất thế giới, và mô hình hợp tác công-tư (PPP) là chìa khóa thúc đẩy thành công này. Từ khi tư nhân hóa Japanese National Railways (JNR) vào năm 1987, Chính phủ Nhật Bản đã triển khai nhiều cơ chế thông minh để thu hút vốn tư nhân, không chỉ xây dựng đường sắt mà còn biến các ga tàu thành trung tâm kinh tế sầm uất. 

Tính đến năm 2025, mạng lưới đường sắt Nhật Bản trải dài hơn 27,000 km, phục vụ hơn 21 tỷ lượt khách mỗi năm. Các công ty tư nhân tham gia xây dựng đường sắt như JR East cũng đạt lợi nhuận ròng hàng năm khoảng 200 tỷ yên (1.4 tỷ USD), trong đó bất động sản đóng góp đáng kể.

Chính phủ Nhật Bản hỗ trợ các công ty tư nhân thông qua Quỹ Phát triển Đường sắt (RDF), được thành lập để tài trợ các dự án hạ tầng đường sắt, đặc biệt là các tuyến Shinkansen có chi phí cao. Như tuyến Shinkansen Hokkaido nhận trợ cấp lên đến 30% tổng vốn đầu tư, giảm áp lực tài chính cho các công ty vốn nhà nước. Chính phủ cung cấp các khoản vay lãi suất thấp từ Ngân hàng Phát triển Nhật Bản (JDB) và chia sẻ rủi ro nếu doanh thu thấp hơn dự kiến, đặc biệt ở các tuyến vùng sâu vùng xa.

Các công ty đường sắt tư nhân, như JR East, JR Central hay Tokyu Corporation, được hưởng miễn giảm thuế bất động sản và thuế doanh nghiệp khi đầu tư vào hạ tầng ga tàu hoặc các khu phức hợp đô thị. Chính phủ cũng cho phép linh hoạt trong việc định giá vé tàu, giúp các công ty tối ưu hóa doanh thu.

Một chiến lược độc đáo là khuyến khích tư nhân phát triển bất động sản quanh ga tàu. Các công ty như JR East sở hữu đất đai gần ga và xây dựng các khu phức hợp bao gồm khách sạn, trung tâm thương mại, văn phòng và căn hộ. Như khu vực ga Tokyo được tái phát triển với The Tokyo Station Hotel và các tòa tháp văn phòng, tạo nguồn thu lớn ngoài vận tải (chiếm 30-60% doanh thu của JR East). Quyền không gian phía trên ga được khai thác để xây dựng các tòa nhà cao tầng, như tháp Nihonbashi Mitsui gần ga Tokyo, tối ưu hóa không gian hạn chế ở đô thị.

Mô hình PPP được áp dụng rộng rãi, trong đó Chính phủ cung cấp đất đai hoặc hỗ trợ pháp lý, còn tư nhân đầu tư xây dựng và vận hành. Các công ty “thứ ba”, như South Hokkaido Railway Company, được thành lập với sự góp vốn của cả chính quyền địa phương và tư nhân, đảm bảo phát triển các tuyến đường sắt ở khu vực nông thôn.

Các công ty JR được khuyến khích phát hành trái phiếu đường sắt để huy động vốn từ thị trường tài chính. Ví dụ JR Central đã huy động hàng tỷ USD qua trái phiếu để xây tuyến tàu đệm từ Chuo Shinkansen, dự kiến hoàn thành năm 2027.